Soalan:
Assalamualaikum Dato’ Seri. Saya ada soalan. Boleh ustaz ceritakan dan kongsikan kepada kami secara ringkas berkenaan kitab al-Mudawwanah yang merupakan salah satu sumber fiqh utama dalam mazhab Maliki? Terima kasih.
Jawapan:
Alhamdulillah, segala puji bagi Allah SWT, selawat dan salam kepada Junjungan Besar Nabi Muhammad SAW, isteri dan ahli keluarga Baginda, para sahabat Baginda serta orang-orang yang mengikuti jejak langkah Baginda sehingga Hari Kiamat.
Firman Allah SWT:
يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاءُ ۚ وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ
Maksudnya: “Allah memberikan Hikmat kebijaksanaan (ilmu yang berguna) kepada sesiapa yang dikehendakiNya (menurut aturan yang ditentukanNya). Dan sesiapa yang diberikan hikmat itu maka sesungguhnya ia telah diberikan kebaikan yang banyak. Dan tiadalah yang dapat mengambil pengajaran (dan peringatan) melainkan orang-orang yang menggunakan akal fikirannya.”
Surah al-Baqarah (269)
Ibn Qutaibah dan jumhur berpendapat bahawa al-hikmah adalah sesuai dengan kebenaran dan mengamalkan kebenaran tersebut. Hikmah itulah ilmu yang bermanfaat dan amalan soleh. Demikian disebutkan oleh Ibn al-Qayyim dalam Miftah Dar al-Sa’adah (1/224).
Dalam fiqh Islam, mazhab Maliki dianggap sebagai salah satu sumber fiqh utama yang diasaskan berteraskan dua buah karya agung, iaitu al-Muwatta’ dan al-Mudawwanah al-Kubra. Para ulama terkemuka, sama ada dahulu mahupun sekarang, telah sepakat dalam mengiktiraf kedudukan tinggi Imam Malik bin Anas serta ketokohannya dalam bidang hadith, sunnah, dan fiqh. Pengiktirafan ini turut disaksikan oleh tokoh-tokoh besar seperti Imam Abu Hanifah, al-Syafi‘i, Ahmad bin Hanbal dan lain-lain lagi daripada kalangan imam agung. Beliau memiliki banyak keutamaan, kemuliaan yang luhur, peninggalan yang diberkati, dan kedudukan ilmu yang tinggi serta tiada bandingannya.
Abu al-‘Abbas Ibn Taimiyyah al-Hanbali menyebutkan, sesiapa yang meneliti asas-asas Islam dan kaedah-kaedah syariat, akan mendapati bahawa usul Imam Malik dan penduduk Madinah merupakan asas dan kaedah yang paling sahih. (Lihat Majmu‘ al-Fatawa, 20/328).
Manakala Imam al-Zahabi pula memberikan nasihat kepada sesiapa yang ingin bertaqlid atau memilih mazhab dengan berkata: “Apa pun keadaannya, maka kepada fiqh Imam Malik itulah tempat rujuk terakhir; kerana kebanyakan pandangannya adalah tepat dan kukuh. Cukuplah jika beliau hanya dikenali dengan sikapnya yang menolak helah (tipu daya dalam hukum) dan meraikan maqasid (tujuan-tujuan syarak). Mazhabnya telah tersebar luas di Maghribi, Andalus, kebanyakan wilayah Mesir, sebahagian Syam, Yaman, Sudan, serta di Basrah, Baghdad, Kufah dan sebahagian Khurasan.” (Lihat al-Siyar, 8/92).
Ini tidak bermaksud untuk mensucikan peribadi Imam Malik atau memberi gambaran seolah-olah mazhab Maliki mempunyai kelebihan mutlak berbanding mazhab-mazhab lain. Setiap mazhab fiqh mempunyai keistimewaan dan ciri tersendiri yang tidak dapat dinafikan. Namun, apabila dilihat kepada hakikat bahawa penduduk Madinah pada zaman para sahabat dan murid-murid mereka adalah yang paling unggul dalam ilmu dan ketakwaan berbanding negeri-negeri lain, dan Imam Malik telah mewarisi khazanah ilmu tersebut secara riwayat dan kefahaman, sehingga beliau menjadi antara tokoh yang paling mengetahui secara mendalam selok-beloknya dan mengambil manfaat dari warisan itu — maka jarang sekali beliau mengeluarkan pandangan secara individu tanpa sandaran. Maka, berdasarkan kepada asal-usul, latar belakang dan asas pembentukan mazhab itulah timbulnya pandangan yang mengutamakan mazhab ini.
Sumber Utama Mazhab Maliki
Dua buah karya yang paling sahih dan paling tepat sebagai sumber serta rujukan kepada pendapat-pendapat Imam Malik ialah al-Muwatta’ dan al-Mudawwanah al-Kubra. Kedua-duanya mengandungi ilmu Imam Malik serta menjadi kamus bagi pandangan fiqh beliau. Kedudukan kedua-dua kitab ini dalam mazhab Maliki adalah seperti ibu bapa yang dihormati dan dimuliakan. Daripadanya dibina asas-asas mazhab, daripadanya juga lahir cabang-cabang hukum, dan kepadanya tempat rujuk ketika berlaku perbezaan pendapat.
Kitab al-Mudawwanah al-Kubra dan Pemantapan Usul Mazhab Maliki
Ciri utama al-Mudawwanah ialah ia bersifat fiqh mazhabi yang berteraskan pendekatan sekolah (madrasah), iaitu penyusunan fiqh secara sistematik mengikut kaedah mazhab. Selain itu, kitab ini turut menghimpunkan ayat-ayat al-Quran yang berkaitan dengan topik setiap bab, hadith-hadith Nabi SAW, serta athar (riwayat) daripada salafussoleh, sebagai dalil-dalil bagi permasalahan fiqh yang dibincangkan. Keseluruhan isi kandungannya telah dihimpun dan disusun oleh para ulama besar yang amanah dan dipercayai. Tarajim (Tajuk-tajuk bab) yang diletakkan oleh Imam Malik dalam kitabnya merupakan hukum-hukum syarak yang beliau capai melalui ijtihadnya.
Penulisan Kitab al-Mudawwanah bermula dengan soalan-soalan yang dikemukakan oleh Asad bin al-Furat kepada Imam Malik. Imam Malik menjawab sebahagiannya dan tidak menjawab sebahagian yang lain kerana mengandungi persoalan-persoalan bersifat andaian (hipotetikal). Selepas itu, Asad bertemu dengan Muhammad al-Syaibani dan melaziminya (berguru dengannya) serta mempelajari daripadanya pelbagai masalah fiqh menurut mazhab Hanafi. Kemudian, beliau berhasrat untuk mengetahui pandangan Imam Malik terhadap perkara yang beliau ambil daripada mazhab Hanafiyyah, namun beliau dikejutkan dengan berita kewafatan Imam Malik semasa beliau berada di Iraq.
Lalu Asad pergi menemui murid-murid Imam Malik di Mesir. Beliau mula-mula menemui Ibn Wahb, kemudian al-Asyhab, namun tidak menemui apa yang dicarinya melainkan pada ‘Abd al-Rahman bin al-Qasim, iaitu murid Imam Malik yang paling terkenal dan paling dipercayai dalam menyampaikan fiqh Imam Malik. Maka beliau duduk bersama Ibn al-Qasim dan membincangkan masalah-masalah yang dibawanya. Kemudian beliau merekodkan jawapan-jawapan Ibn al-Qasim dalam 60 bab fiqh mengikut mazhab Imam Malik, dan kumpulan jawapan ini dinamakan sebagai al-Asadiyyah. Jawapan-jawapan di dalamnya disusun menurut empat peringkat:
Peringkat pertama: Iaitu apa yang dinyatakan secara pasti oleh Ibn al-Qasim sebagai pendapat Imam Malik.
Peringkat kedua: Iaitu apa yang dibina atas dasar tarjih (penilaian yang kuat) dengan katanya: “Aku kira,” “Aku rasa,” atau “Aku sangka.”
Peringkat ketiga: Iaitu apa yang dibina melalui proses takhrij, iaitu istinbat berdasarkan pendapat dan fatwa Imam Malik.
Peringkat keempat: Iaitu apa yang dibina oleh Ibn al-Qasim berdasarkan ijtihadnya sendiri.
Selepas itu, datanglah ‘Abd al-Salam Sahnun kepada Ibn al-Qasim untuk menyemak dan menyempurnakan al-Mudawwanah al-Asadiyyah, kerana sebahagian penduduk Qairawan tidak berasa selesa dengan semua kandungannya. Maka dilakukan proses penyemakan dan penambahbaikan terhadap Asadiyyah, dan hasilnya dikenali sebagai Mudawwanah Sahnun yang kemudiannya menjadi rujukan utama dan paling diutamakan oleh Ibn al-Qasim dan kalangan ulama Malikiyyah. Sahnun telah menyusun kebanyakan kandungannya mengikut susunan fiqh yang sistematik – lengkap dengan bab-bab, tajuk-tajuk dan dalil-dalilnya. Walau bagaimanapun, terdapat beberapa perenggan dalam al-Mudawwanah yang belum disusun semula, dan bahagian ini dikenali sebagai al-Mukhtalatah (yang bercampur).
Nilai Ilmiah al-Mudawwanah
Kitab al-Mudawwanah al-Kubra terkenal dalam kalangan ulama Malikiyyah dengan gelaran “Umm al-Dawawin” (Ibu Segala Kitab), atau “al-Umm,” atau “al-Kitab,” kerana keluasan kandungannya yang merangkumi sebanyak 6,200 permasalahan fiqh, meliputi seluruh bab fiqh daripada ibadat hinggalah kepada diyat. Kitab ini dibina berdasarkan pandangan, fatwa, ijtihad dan takhrij Imam Malik serta para murid utama beliau, menjadikannya sebuah rujukan ensiklopedia fiqh yang diyakini dalam mazhab Maliki. Sejak proses penambahbaikannya dilakukan, al-Mudawwanah menjadi rujukan utama mazhab sehingga ke hari ini, dan telah diterima oleh para ulama Maliki dalam pengajaran, penetapan asas mazhab, fatwa, serta urusan kehakiman. Umat Islam turut membina pelbagai projek ilmiah di atasnya sepanjang sejarah, seperti syarahan, ringkasan, penambahbaikan, penyusunan semula dan takhrij hadith-hadithnya.
Diriwayatkan daripada Sahnun bahawa beliau pernah berkata: “Kamu hendaklah berpegang dengan al-Mudawwanah kerana ia adalah kata-kata seorang lelaki yang soleh dan merupakan riwayatnya. Para ulama telah mencurahkan sepenuh pemikiran mereka padanya, lalu mereka mensyarah dan menjelaskannya.” Beliau juga berkata: “Tiada seorang pun yang tekun mendalami dan mengkaji al-Mudawwanah melainkan perkara itu akan terlihat pada kewarakan dan kezuhudannya.” (Lihat Mawahib al-Jalil, 1/34).
Kitab al-Mudawwanah juga diumpamakan seperti kedudukan Surah al-Fatihah dalam solat, dan seperti Kitab Sibawaih di sisi Ahli Nahu — yang sangat tinggi martabatnya dalam kalangan kitab-kitab fiqh.
Sumber Rujukan al-Mudawwanah al-Kubra Berdasarkan Dua Asas Utama
- Asas Naqli (berdasarkan teks): Iaitu al-Quran, al-Sunnah, ijma‘, pandangan sahabat, dan amalan penduduk Madinah.
- Asas Ijtihadi (berdasarkan ijtihad): Iaitu qiyas, maslahah mursalah, meraikan khilaf, istishab, sadd al-zari‘ah (menutup pintu kemudaratan), dan lain-lain.
Perbandingan antara al-Muwatta’ dan al-Mudawwanah
Kedua-dua kitab ini ibarat jasad yang satu; kedua-duanya merupakan warisan Imam Malik, dan seluruh isi kandungan kedua-duanya, apabila diteliti pada akhirnya, kembali kepada beliau dan dinisbahkan kepadanya. Dari sudut pengelasan, Kitab al-Muwatta’ lebih hampir kepada kitab-kitab hadith berbanding kitab fiqh secara mutlak. Ia sering disebut sebagai antara karya terawal dalam hadith Nabi SAW. Manakala Kitab al-Mudawwanah pula secara asalnya dikategorikan sebagai kitab fiqh.
Tarjih antara al-Muwatta’ dan al-Mudawwanah apabila berlaku percanggahan
Perbahasan mengenai isu ini telah lama berlaku sejak dahulu hingga kini, namun tanpa mencapai kesimpulan yang jelas dan berkesan. Antara sebab sebahagian ulama mengutamakan al-Muwatta’ ialah:
- Al-Muwatta’ ditulis sendiri oleh Imam Malik dengan tangannya, berbeza dengan al-Mudawwanah yang disusun selepas kewafatannya.
- Imam Malik menghabiskan sebahagian besar usianya — lebih 40 tahun — membaca dan mengajarkan al-Muwatta’ kepada murid-muridnya sama ada di masjid mahupun di rumah, serta sentiasa menyemak, menyusun dan memperkemaskannya. Hal ini sahaja sudah cukup untuk meletakkan al-Muwatta’ sebagai lebih utama berbanding semua karya beliau yang lain, apatah lagi terhadap kitab yang disusun selepas beliau.
- Mengutamakan al-Muwatta’ berbanding al-Mudawwanah dalam hal percanggahan adalah seperti mendahulukan hadith mutawatir berbanding hadith ahad ketika berlaku pertentangan. Ini kerana al-Muwatta’ lebih masyhur dan lebih teliti penyampaiannya berbanding al-Mudawwanah, memandangkan ia diriwayatkan oleh sekumpulan perawi yang thiqah daripada Imam Malik, sedangkan al-Mudawwanah hanya diriwayatkan secara tunggal oleh Ibn al-Qasim — walaupun beliau seorang yang dipercayai dan teguh periwayatannya.
Sebahagian ulama mengutamakan al-Mudawwanah atas beberapa sebab, antaranya:
- Kedekatan dan kesetiaan ‘Abd al-Rahman bin al-Qasim kepada Imam Malik siang dan malam telah memberikannya penguasaan yang mendalam terhadap ilmu Imam Malik. Beliau menjadi orang yang paling alim dalam memahami fiqh Imam Malik serta paling arif tentang usul mazhab. Sehingga sahabatnya, Ibn Wahb, pernah berkata kepada Abu Thabit: “Jika engkau ingin mendalami bidang ini – iaitu fiqh Imam Malik – maka engkau hendaklah berguru dengan Ibn al-Qasim, kerana dialah yang mengkhususkan diri dengannya, manakala kami sibuk dengan perkara lain.” (Lihat al-Dibaj al-Mazhab, hlm. 239).
- Al-Mudawwanah mewakili pandangan fiqh terakhir Imam Malik yang disaksikan oleh Ibn al-Qasim, kerana Imam Malik ialah seorang mujtahid yang mungkin menarik balik sebahagian pendapat dan pandangannya berdasarkan ijtihadnya. Maka, Ibn al-Qasim meriwayatkan daripada beliau pendapat terakhir dalam sesuatu isu. Oleh sebab itu, dalam al-Mudawwanah sering kali muncul ungkapan seperti: “Kemudian inilah pendapat terakhir beliau sewaktu kami berpisah dengannya” atau ungkapan: “Kemudian inilah kata-kata terakhirnya,” yang menunjukkan bahawa terdapat perubahan pendapat oleh Imam Malik dalam beberapa permasalahan.
- Kadangkala terdapat dalam al-Mudawwanah penjelasan yang bersifat mengikat (taqyid) terhadap pernyataan Imam Malik yang bersifat umum dalam al-Muwatta’. Maka dalam hal ini, didahulukan pendapat yang bersifat mengikat (muqayyad) berbanding mutlak, dan juga didahulukan yang bersifat khas berbanding yang umum, kerana al-Mudawwanah disusun selepas al-Muwatta’.
Sebahagian ulama pula mengambil pendekatan pertengahan, iaitu dengan mengutamakan al-Muwatta’ dalam perkara-perkara berkaitan disiplin hadith, manakala dalam isu-isu fiqh, mereka mengutamakan al-Mudawwanah.
Pandangan Ulama terhadap Kekuatan al-Muwatta’ dan al-Mudawwanah
Sesungguhnya, amat sukar untuk meletakkan al-Muwatta’ di belakang al-Mudawwanah apabila berlaku percanggahan yang nyata antara keduanya. Kehebatan al-Muwatta’ yang terpahat dalam jiwa para ulama dan umat Islam menghalang hal tersebut daripada berlaku. Kedudukannya dalam kalangan masyarakat umum dan para ilmuwan jauh lebih tinggi berbanding al-Mudawwanah. Tidakkah engkau melihat bagaimana Ibn ‘Abd al-Barr – tokoh paling utama dalam menyusun semula mazhab Maliki tanpa sebarang pertikaian – telah memberikan perhatian luar biasa terhadap al-Muwatta’ dalam dua buah kitabnya, al-Tamhid dan al-Istizkar, suatu perhatian yang jarang sekali diberikan kepada mana-mana kitab agama yang lain? Hal ini tidak lain kerana kemuliaan kedudukan al-Muwatta’. Demikian juga para ulama besar Malikiyyah dan selain mereka, telah memberi perhatian yang lebih terhadap al-Muwatta’ berbanding al-Mudawwanah, meskipun al-Mudawwanah tidak dinafikan sebagai salah satu kitab fiqh yang paling bermanfaat.
Imam al-Dahlawi berkata: “Pada masa kini, tidak ada satu pun kitab dalam bidang fiqh yang lebih kukuh daripada al-Muwatta’ karya Imam Malik. Ini kerana kelebihan sesebuah kitab berbanding yang lain boleh dilihat dari beberapa sudut, sama ada dari kelebihan pengarangnya, ketegasannya dalam memastikan kesahihan (riwayat), kemasyhuran hadith-hadithnya, penerimaan umat Islam secara umum terhadapnya, susunannya yang baik, keluasan dalam merangkumi tujuan-tujuan penting, dan seumpamanya. Kesemua perkara ini wujud dalam al-Muwatta’ dengan sempurna, jika dibandingkan dengan semua kitab lain yang wujud di atas muka bumi ketika ini.” (Lihat al-Maswa Syarh al-Muwatta’, hlm. 19).
Kesimpulannya
Oleh yang demikian, kami katakan bahawa walau apa pun keadaannya, Kitab al-Mudawwanah boleh dianggap sebagai syarah atau huraian kepada pandangan Imam Malik yang terdapat dalam al-Muwatta’. Persoalan yang dikatakan bertentangan antara kedua-dua kitab itu sebenarnya jauh lebih sedikit berbanding perkara yang disepakati. Dalam al-Muwatta’ terdapat riwayat yang menunjukkan sunat meletakkan tangan, manakala dalam al-Mudawwanah terdapat riwayat yang menunjukkan ia makruh. Namun begitu, seseorang penyelidik atau pengkaji masih boleh membuktikan bahawa tiada percanggahan yang sebenar antara kedua-dua kitab dalam isu-isu yang didakwa bertentangan itu.
Semoga Allah SWT memberikan kefahaman yang jelas kepada kita semua dalam beragama. Amin.
Kami akhiri dengan doa:
اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُكَ عِلْمًا نَافِعًا، وَرِزْقًا طَيِّبًا، وَعَمَلاً مُتَقَبَّلاً
Maksudnya: “Ya Allah, kami memohon kepada-Mu ilmu yang bermanfaat, rezeki yang baik dan amalan yang diterima.”
